نسب شناسى در دوره ى اسلامى

علم انساب از تعیین نسب مردم و روش هاى پژوهش در آن، با هدف پرهیز از خطا در تعیین نسب اشخاص سخن مى گوید. نسب شناسى از جمله علوم پایه براى مورخ محسوب مى شود و مى توان آن را در زیر مجموعه تراجم طبقه بندى کرد.
تاریخ نسب شناسى در میان عرب به قبل از اسلام بر مى گردد لکن خلافت اموى بیشترین حمایت را از نسب شناسى داشت. در دوره عباسیان نیز مسأله ى کلامى و فقهىِ حقانیتِ قریش و نفى بنى امیه از آن، به طرح مباحث جدیدتر و جدى تر در عرصه ى نسب شناسى انجامید. در مقاله حاضر ضمن معرفى علم انساب و مکاتب آن سیر تاریخى پیدایش و تطور این دانش در اسلام تا عصر حاضر مورد بررسى قرار گرفته و در انتهاى مقاله گزیده اى از منابع مهم این شعبه از معرفت، شامل منابع عمومى، انساب پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم قبایل، و بالاخره پاره اى از تحقیقات خاورشناسان به اجمال ارائه شده است.

مقدمه

علم انساب(1) از تعیین نسب مردم و روش هاى تحقیق آن سخن مى گوید و غرض آن، پیش گیرى از خطا در تعیین نسب اشخاص است.(2) حاجى خلیفه نسب شناسى را این گونه تعریف کرده است:
علمى است که به شناسایى نسب هاى مردم مى پردازد و داراى منفعت زیاد است و هدف آن احتراز خطا در نسب اشخاص است.(3)
این علم گاهى به بررسى نسب قبایل و به دست آوردن پیوند و ارتباط یک قبیله با قبایل دیگر مى پردازد که از آن به انساب قبایل یاد مى کنند.(4)
مسائل مربوط به نسب را در سه دسته مى توان طبقه بندى کرد:
1- واقعیتى است در نظام قبیله اى دوره ى جاهلیت که در دوره ى اسلامى تداوم یافته است. در آن جامعه ها، پیوندهاى خانوادگى و مناسبات اجتماعى با مشخصه هاى خاص تابع این واقعیت بود.(5)
2 - به عنوان نهادى دولتى که از زمان خلیفه ى دوم (عمربن خطاب) تأسیس شد و مى توان تسامحاً و توسعاً آن را با ثبت احوال امروز قیاس کرد.
3 - به عنوان دانشى با ویژگى هاى یک علم که در گذشته با عنوان علم انساب، جزئى از دانش تاریخ بود و در این مقاله از آن به نسب شناسى یاد مى کنیم.
برخى از محققان، نسب و نژاد را یکى دانسته اند؛(6) ولى نژاد شناسى(7) شاخه اى از مردم شناسى است نه تاریخ. این دانش به فرهنگ هاى ممیّز گونه هاى مختلف نوع بشر مى پردازد. نژاد یا Race در زیست شناسى و ژن شناسى هم کاربرد دارد.(8)
بعضى نسب شناسان عصر حاضر، متعرّض کم توجّهى یا بى توجّهى به این دانش شده و این بى مهرى ها را موجب متروک شدن آن دانسته اند(9) ؛ و بعضى، از احیاى این دانش سخن گفته و استدلال کسانى را که به دلیل پیشرفت
هاى بشر در علوم زیستى و جامعه شناسى و آمار، نیاز به نسب شناسى را نفى مى کنند پاسخ گفته اند.
طرف داران احیا معتقدند که آگاهى از پیشینه ى هر نسل، فرد و قبیله ضرورى است و این در پرتو نسب شناسى به دست مى آید. نیز نیازهاى شرعى، ادبى و اجتماعى بر ضرورت آن تأکید دارد؛ از این رو، نسب شناسى داراى فواید علمى و عملى فراوانى است.(10)
مرحوم آیت اللَّه نجفى مرعشى با احیاى کتاب هاى اصیل نسب شناسى، در بازسازى این دانش با جدیّت کوشید و، حداقل، علم انساب شیعى به همت ایشان حیات دوباره یافت.(11)
در دوره هاى پیشین، نیاز به نسب همانند نیاز به شناسنامه ى امروزى بود؛ چنان که آدمى بدون آگاهى به نسب خود، مانند انسان بى شناسنامه، مجهول بود و نمى توانست به استیفاى حقوق خود بپردازد؛(12) بنابراین، دسترسى به انساب از طریق علم انساب، فقط براى تبعیض نژادى و تفاخر طبقاتى و برترى جویى قبیله اى نبود، بلکه وسیله اى براى ترقى اجتماعى نیز بود.(13)
به درستى مى توان ادعا کرد که نسب شناسى در گذشته یک ضرورت اجتماعى بوده، ولى امروزه این کارآیى خود را از دست داده و به مثابه جزئى از میراث فرهنگى مسلمانان و عرب است که هویت تاریخى و تمدنى مسلمانان منوط به آن است.(14)
در گذشته نسب شناسى آن قدر پیشرفت کرده بود که براى برخى حیوانات هم تحقیقات کارشناسانه انجام مى دادند. هشام بن محمّد، معروف به ابن کلبى، پس از پژوهش درباره ى انساب اسب، کتاب انساب الخیل فى الجاهلیة و الاسلام را تدوین کرد.(15)

استفاده هاى نسب شناسى

عرب، به ویژه عرب بادیه نشین، شأن و اهمیّت ویژه اى براى نسب قایل بود. در بین عرب هاى صحرایى، حقوق انسانى و حتى ارزش زندگى هر کس به نسب او بستگى داشت. نسب هر فرد تعیین کننده ى درجه ى حمایت اجتماعى و دفاع طبقه یا قشرى از او بود؛(16) به همین دلیل، نسّابه (نسب شناس)ها موقعیت بالایى در جامعه ى عرب داشتند و به بزرگى از آنان یاد مى شد، زیرا مرجعِ حل بسیارى از اختلافات بودند.(17) البتّه این تلقى براى فرهنگ غیرعرب، غیر عادى و غیر معقول است.
نتایج به دست آمده از نسب شناسى، موضوع و اساس بسیارى از مؤلفه هاى جامعه شناختى ( مانند نوع روابط مصلحت آمیز بین افراد قبیله و مناسبات افراد یک قبیله با قبیله ى دیگر و حمایت درون قبیله اى و برون قبیله اى) و روان شناختى (مانند رشد روحیات و اخلاقیات ویژه در قالب تحقیر یا تفاخر) و حتى حقوقى و فقهى (مانند بهره مندى از بیت المال یا تأمین حقوق اجتماعى) بود.(18)
مسائل چندى در فقه و کلام شیعه، تابع نتایج پژوهش هاى نسب شناسى است؛ مانند:
1-. تولّى و قبول امامت اهل بیت علیهم السلام واجب است. چنان که در قرآن آمده است:
به امت بگو که من مزد رسالت نمى خواهم جز محبت به خویشاوندان.(19)
2 - حرمت پرداخت صدقه به اهل بیت علیهم السلام و نوادگان آنها و وجوب پرداخت خمس به آنها؛ البته تشخیص اهل بیت علیهم السلام و نوادگان پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم بر عهده ى نسب شناسى است.
فقیهان یکى از شرایط مشروعیت امام علیه السلام را اعتبار نسب وى، به ویژه قریشى بودن او، مى دانند.(20) در وقف، ارث و ازدواج مسائلى وجود دارد که مصادیق آنها قریشى بودن است و نیاز به تعیین مصداق توسط دانش انساب دارد.
غیر از بهره ورى از تجارب و دستاوردهاى این دانش در حقوق، روایت هایى به دیدگاه هاى اخلاقى پرداخته اند؛ براى نمونه، در روایتى از پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم چنین آمده است:
تَخَیَّرُوا لنطفکم وَ انکحُوا الأکفاء وَ انکحُوا إلَیهِم؛(21)
در روایت دیگرى آمده است:
مَن انتَسَب إلى غَیر أَبِیه أَو تولى غَیر مَوالِیه فَعَلَیه لَعنَةُاللَّه وَ المَلائِکَة وَ النَّاس أَجمَعِین.(22)
شعر عرب در زمینه هاى فخر به آبا و اجداد و هجو و ناسزاگویى به آنها، از مطالب نسب شناسى بسیار سود برده است.(23)
سترستین(Zettersteen) فواید دینى، فرهنگى و اجتماعى نسب شناسى را این گونه طبقه بندى کرده است:
1- ایمان به پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم منوط به شناخت ایشان است و بخشى از این شناخت از طریق علم انساب صورت مى گیرد؛
2- مشروعیت امامت؛
3- شناخت مردم از یکدیگر؛
4- ضرورت شناخت همسر لایق.(24)

زبان نسب شناسى

نسب شناسى، مانند هر دانش دیگرى، داراى زبان و در نتیجه، واژگان و اصطلاحات ویژه ى خود است. برخى از این اصطلاحات عبارت اند از: صحیح النسب، مقبول النسب، مشهورالنسب، مردود النسب، نسب القطع، معقب، مطعون، درج، منقرض، مذیل، وحده، قعید، حفید، عریق، ناقله، مکثر، نازله.(25)

نسب شناسان چندگونه اصطلاح دارند:

1-.اصطلاحاتى که بیانگر نوع و درجه ى فرد در یک سلسله یا نوع و درجه ى خود سلسله اند؛ مانند: مقبول النسب، حفید و... .
2-. اصطلاحاتى که بیانگر صحت یک حلقه در یک سلسله یا صحت خود سلسله اند، مانند: له ذریة، له ذیل و... اگر درجه ى صحت متوسط یا پایین باشد، اصطلاحاتى نظیر: «صحیح»، «لاریب فیه» و «لا غبار علیه» را به کار مى برند.
3-. اصطلاحاتى که گویاى عدم صحت و جرح است؛ مانند: «فیه نظر»، «لقیط» و...
4-. در طبقه بندى گروه هاى اجتماعى هم اصطلاحاتى نظیر: قبیله، شعب، بطن، فخر و... به کار مى رود.

مکاتب و انواع نسب شناسى

نسّابه ها براى این دانش دو نوع کتاب مُشجّر (بحر الانساب) و مبسوط نوشته اند. کتاب هاى مشجر بیش تر از مبسوط است. برخى معتقدند شافعى روش مشجر را ابداع کرد.(26) در این روش همه ى شخصیت هاى یک سلسله در شاخه هاى اصلى و فرعى، به صورت درخت، نمایش داده مى شوند. ابن عبدالسمیع خطیب از مشجرنویسان مشهور و مؤلف الحاوى، و ابوعبیده قاسم بن سلام از مبسوطنویسان و نویسنده ى مبسوط نسب الطالبیین مى باشد.
در روش مبسوط از بالاترین (قدیمى ترین) نیا و پدر بزرگ آغاز مى کنند و پس از آن فرزندان از نسل دوّم را نام مى برند و آن گاه اولاد یکى از همین فرزندان و فرزندان او را و... دنبال مى کنند؛ پس از اتمام آن شاخه به برادر دیگر نسل دوّم به ترتیب مى پردازند.
تفاوت عمده ى روش مشجر و مبسوط این است که در اولى بررسى از پایین (جدید) به بالاست؛ یعنى از نوادگان به سمت نیا مى روند، ولى در مبسوط از نیا به نوادگان مى رسند.(27)
در مورد نسب شناسى قبایل هم طبقه بندى ویژه اى وجود دارد. ترتیب طبقه بندى مرسوم چنین است: شعب، قبیله، عماره، بطن، فَخِذ و فصیله؛(28) مثلاً سلسله ى بنى عباس این گونه است: خزیمه، کنانه، قریش، قصى، هاشم و عباس.
نسب شناسان مسلمان در چهار مکتب مهم جاى مى گیرند:
1-.مکتب مدینه و شام؛
2-.مکتب عراق؛
3-.مکتب یمن؛
4-.مکتب غرب اسلامى.
مثلاً ابن کلبى متعلق به مکتب عراق و، ابن حزم متعلق به مکتب غرب اسلامى (اندلس) است. هریک از این مکاتب رویکرد و گرایش هاى تئوریک خاص خود را دارند.(29)
جایگاه نسب شناسى در بین شاخه هاى دانش تاریخ
نسب شناسى از علوم پایه براى مورخ است؛ زیرا اطلاعات لازم مربوط به افراد را در اختیار مورخ قرار مى دهد. بخشى از هویت شخص با شناخت اجداد و پدر و مادر مشخص مى گردد که از طریق نسب شناسى صورت مى گیرد. بعضى نسب شناسى را یکى از ارکان تاریخ نگارى مى دانند.(30)
نسب شناسى با شاخه هاى دیگر تاریخ، یعنى اسم شناسى (کنیه و لقب شناسى)، رجال، تراجم یا زندگى نامه، طبقات و تذکرةالقبور ارتباط دارد.
نسب شناسى بیش ترین رابطه را با زندگى نامه نویسى دارد که در فرهنگ اسلامى به تراجم یا ترجمه ى حال یا شرح حال موسوم است.(31) شاید بتوان نسب شناسى را از شاخه هاى زیرمجموعه ى تراجم دانست؛ (32) زیرا ترجمه یا زندگى نامه به تاریخ زندگى یا تاریخ دوره اى از زندگى شخص گفته مى شود؛(33) از این رو، اولین اطلاعات ارائه شده در مورد زندگى نامه ى هر شخص، مربوط به پدر و مادر و اجداد شخص است؛ چون بدون این اطلاعات هویت فرد شناسایى نمى گردد، تا بتوان به خوبى به آن پرداخت.
اسم شناسى که به کنیه و لقب و نام اصلى فرد مى پردازد، از گذشته تاکنون تحولاتى داشته است؛ مثلاً به منظور جلوگیرى از اشتباهات در نام هاى مشابه یا نزدیک به هم، آثارى نوشته شد؛ از جمله المؤتلف و المختلف از الحسن بن بشر (درگذشت 370 ق). در دوره ى جدید کتاب هاى «مستند مشاهیر» به منظور یکدست(استاندارد) کردن ضبطهاى مختلف یک نام، نوشته و منتشر شده است.(34)

تاریخ نسب شناسى

عرب در جاهلیت فقط به نوعى از تاریخ نگارى، یعنى «انساب قبایل» و «ایام حروب» آشنایى داشت که با قصه و شعر و گاهى اساطیر آمیخته بود.(35) این سبک، به دلیل شورانگیزى، حتى در دوره ى اسلامى و در کاخ هاى خلفا طرف دارانى داشت.(36)
چون از دوره ى جاهلیت متون مکتوبى در این باره به دست ما نرسیده است، اطلاعات نسب شناسىِ مربوط به دوره ى جاهلیت، از اشعار، نوشته هاى روى قبرها و کتیبه ها و خاطرات شفاهى، که در دوره ى اسلامى مکتوب گردیده اند، به دست مى آید. البته اشعار جاهلى مهم ترین منبع است.
عرب اهتمام ویژه اى به تمایز اقوام و افراد داشت و شأن و رتبه ى افراد را در هویت خانوادگى آنان و پدر و مادرشان مى جست. در مقایسه با زندگى نامه نویسى، که داراى اهداف اخلاقى یا علمى بود، (مثلاً زندگى نامه ى شهدا و عالمان به منظور ارائه ى الگوهاى مطلوب تدوین مى شد)،(37) نسب شناسى فقط با هدف هاى تمایز و تفکیک و فخرفروشى شکل گرفت.
اگر نسب شناسى را با رجال (راوى شناسى) مقایسه کنیم، باید بگوییم که هدف رجال فقط صحت و سقم راویان احادیث است. از تلاش هاى خالصانه ى مورخانى که براى اثبات طهارت و بزرگى اجداد پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم کوشیدند و نسب شناسى ایشان را تهیه نمودند، نباید غفلت کرد؛ در واقع این تلاش ها دانش نسب شناسى را گام ها به پیش برد.
عامل دیگر در نضج و رشد این دانش، استفاده هاى سیاسى از نسب افراد حاکم، براى دست یابى به مشروعیت، بود.
برخى از نویسندگان رشد نسب شناسى اسلامى را در پرتو رویکرد قبیله گرایىِ پاره اى از مورخان، در مقابل رویکرد حدیث گرایى دیگر مورخان دانسته اند.(38) در اوایل قرن دوّم هجرى برخى از نویسندگان انساب قبایل خود را تدوین کردند و حتى تک نگارى هایى درباره ى انساب قبیله ى خود نوشتند.(39) این سبک نگارش ها از مایه هایى هم چون شعر و اقوال شفاهى عامیانه بیش تر بهره مى برد.(40)
بسط قلمرو اسلامى با فتوحات، بینش نسّابان را از نظر کمى، گسترش بخشید و در شالوده ها و روش هاى آنها نیز تحول ایجاد کرد.(41) نسب شناسى به تدریج در تاریخ هاى عمومى ادغام و هضم گردید.(42)
گاهى اولین نسب نگار را محمّدبن مسلم شهاب زُهرى (د. 124ق) نویسنده ى کتاب نسب قومه مى دانند؛ البته کتابش به دست ما نرسیده است.(43) ابویقظان (د. 190 ق) کتاب اخبار تمیم و کتاب نسب خندف را نوشت و این دانش را بسط داد. از این آثار چیزى جز قطعه هاى پراکنده در کتاب ها در دسترس نیست.
برخى گفته اند: نخستین کسى که در این زمینه فعالیت علمى انجام داد، هشام بن محمّدبن سائب کلبى (د. 206 یا 204 ق) بود و پنج کتاب در این موضوع تألیف کرد.(44) این نظر چندان صحیح نیست؛ البته هشام و پدرش محمّد (د. 146 ق) تحول اساسى در نسب شناسى به وجود آوردند، ولى از پدر، کتابى به ما نرسیده است. سید حسن صدر، ابوعبداللَّه احمد جهمى را از اولین نویسندگان دوره ى اسلامى و کتاب انساب قریش و اخبارها را از او مى داند.(45)

جواد على، مورخ عراقى، مى نویسد:

نوشته اى از نسب شناسى دوره ى جاهلى نمى شناسیم. اولین گزارش مدون رسمى مربوط به زمان خلیفه ى دوم، عمربن خطاب است. در این دوره ثبت نام مردم براى پرداخت حقوق شهروندان از بیت المال بر اساس شأن اجتماعى و خاندان، ضرورت نسب شناسى پیش آمد. متأسفانه، ثبت هاى آن دیوان به دست ما نرسیده و از نسابه ها کسى به اخذ و اقتباس از آن دفاتر ثبتى اعتراف و تصریح نکرده است.(46)
اهتمام به انساب، ابتکار عرب ها نبود. بلکه ملت هاى دیگر، مانند یونانى ها، رومى ها، فارس ها، هندى ها، اروپایى ها و سامى ها نیز به روابط نسبى خود اهمیّت مى دادند.(47) تورات گاهى اجداد یک نفر را تا چندین نسل آورده است؛(48) اما قرآن این گونه به اجداد و نسل هاى یک نفر نپرداخته، گویا نگاه قرآن به نسب با نگاه تورات متفاوت است.
عمر در سال پانزدهم یا بیستم قمرى به ثبت و ضبط انساب و طبقه بندى آنها در دیوان دستور داد.(49) روش دیوانیان عمر این گونه بود که عرب را به دو بخش قحطانیان و عدنانیان تقسیم مى کردند و عدنانیان را به دلیل ظهور پیامبر صلى الله علیه وآله وسلم از آنها، مقدم مى داشتند؛ پس از آن عدنانیان را به ربیعه و مضر تقسیم مى کردند و مضر را مقدم مى شمردند؛ سپس مضر را به دو گروه قریش و غیر قریش تفکیک کرده، قریش را برترى مى دادند؛ نیز قریش به بنى هاشم و غیر بنى هاشم تقسیم مى شد که بنى هاشم برترى داشتند. ملاک برترى در نظر آنها، ظهور پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم از بین آنها بود؛ بنابراین محور اصلى طبقه بندى، بنى هاشم بود و به ترتیب بر اساس نزدیکى به بنى هاشم، لایه لایه مى شدند.(50) البته ابن اثیر ضمن حوادث سال 15 هجرى گزارش زیر را آورده است:
وقتى خلیفه ى دوّم دیوان محاسبات را براى پرداخت حقوق تأسیس کرد به صفوان بن امیه و حارث بن هشام مبلغى پرداخت و آنها از گرفتن آن به دلیل کمى امتناع کردند. خلیفه به آنها گفت: إنّى إنما اعطیتکم على السابقة فی الإسلام لا على الأنساب.(51)
این گونه گزارش ها نشان مى دهد که فقط خصوصیات قبیله اى ملاک احتساب ها نبوده است. طرح انساب در دیوان مذکور را عقیل بن ابى طالب، مخرمةبن نوفل و جبیربن مطعم تهیه کردند.(52) گاهى چنین طرحى را گرته بردارى از رومى ها در اعطائات به اهالى شام دانسته اند.(53) اقدام به ثبت نسب ها و تأسیس دیوان، تأثیر فوق العاده اى در ارتقاى این دانش داشت.(54)
با وجود عملیات تسجیلى مذکور، انساب قبایل از دوره ى امویان به بعد به درستى ثبت و ضبط نشده است. شاخه ها و فرع هاى جدید در یک قبیله و روابط یک قبیله با قبیله هاى دیگر معلوم نیست. اسناد و مدارک دیوانى دولتى از دوره ى عمر به بعد هم در دسترس نیست که بر ابهامات موجود افزوده است.(55)
علاوه بر این ها، «فتوحات» نیز از چند جهت بر نسب شناسى تأثیر داشت:
1-.اموال و غنایم زیادى در فتوحات به خلافت اسلامى مى رسید و ضرورت تأسیس نظام حساب رسى و توزیع ثروت احساس شد. ملاک پرداخت ها در این نظام، غیر از نسب، قرابت به پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم، سابقه ى گرایش به اسلام و ابراز شجاعت در جهادها بود.(56)
2-. جامعه ى بسته ى مکه و مدینه باز شد و تعدادى از عرب ها در نقاط مختلف جهان اسلام پراکنده شدند و با دیگر اقوام اختلاط یافتند.
3-. ورود ملیت هاى غیر عرب به جامعه عرب شدّت گرفت.
4-. تعصبات قبیله اى با رشد تمدن و فرهنگ جدید کاهش یافت.
در عصر خلافت اموى با وجود گشایش جامعه ى عرب، منازعات قبیله اى دامن زده شد. گویا سیاست امویان بر تشدید اختلافات بود. ادبیات این دوره پر از تفاخرات و تنقیص ها است؛ از سوى دیگر خلافت اموى، براى کسب و ارتقاى مشروعیت سیاسى و اجتماعى به انساب و مفاخر قبیله اى خود پناه مى برد که خود به خود به ترویج انساب منجر مى شد. در مجموع، خلافت اموى بیش ترین حمایت را از نسب شناسى داشت.(57)
دوره ى خلافت عباسى با شعار «الرضا من آل محمّد» آغاز شد و هدف عباسیان بازگرداندن خلافت به اهلش، یعنى نوادگان پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم، بود؛ از این رو، مسأله ى کلامى و فقهى حقانیت قریش براى خلافت را پیش کشیدند. منظورشان از قریش منسوبان به على علیه السلام (علویان)، جعفر(جعفریان) و عباس(عباسیان) بود و بنى امیه را بیرون از قریش مى دانستند. بدین ترتیب این اختلافات سیاسى به طرح مباحث جدیدتر و جدّى تر در عرصه ى نسب شناسى منجر شد.(58)
در همین دوره، عروبت گرایى بنى امیه به شعوبیه گرایى انجامید که به طعن عرب مى پرداختند. اینان بسیارى از مفاخر عرب ها را تبدیل به مثالب کردند.(59) در مقابل این حملات شعوبیه اعراب کتاب هاى زیادى در فضایل نسب عرب نوشتند، مانند فضایل قریش از على بن محمد مدائنى و مناقب قریش از ابن عبده. در این جدال ها و منازعات نسب شناسى هم رشد یافت.(60)
عامل دیگر در رشد نسب شناسى منازعات گسترده بر سر خلافت یا مجادله بر سر آموزه هاى دینى در مشروعیت حاکم بود؛ مانند درگیرى بین بنى هاشم و بنى عباس بر سر خلافت و شرایط حاکم.(61)

قرآن و نسب شناسى

قرآن از یک سو، تفاخر نسبى را کنار نهاده و از سوى دیگر به آثار حقوقى نسبت هاى خانوادگى پرداخته و روش هایى را براى تصحیح نسب ها یا شیوه هایى براى جلوگیرى از آثار سوء اختلاط نسبت ها پیش نهاده است.
بسیارى از مفسران ذیل آیه «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاکُمْ شُعُوباً وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاکُمْ» به بررسى نظر اسلام درباره ى فلسفه ى تعدد و تکثر قبایل پرداخته اند. علامه طباطبایى معتقد است:
این آیه در مقام از میان برداشتن تفاخر به انساب است.(62) اختلافات بین مردم، فقط به منظور شناسایى یکدیگر و تمایز افراد است نه این که دست مایه ى فخرفروشى و امتیازات طبقاتى و نژادى گردد.(63)
رابطه ى نسبى یعنى رابطه اى که از راه ولادت و رحم، فردى را به فرد دیگر پیوند مى دهد که در اصل یک رابطه ى طبیعى است. این واقعیت در قوانین اسلامى، مانند ازدواج و ارث، مؤثر است.(64) از سوى دیگر براى جلوگیرى از آلودگى نسب ها، زنا در شریعت اسلام تحریم شده است.(65)
اساس علم نسب شناسى عرب بر تقسیم عرب به قحطانیان و عدنانیان است.حتى عمر بین آنها، در پرداخت، تفاوت و تمایز قایل بود؛ ولى در قرآن از این طبقه بندى خبرى نیست و همه ى عرب را از یک جد اعلى یعنى ابراهیم مى داند.(66)
برخى از دانشمندان اهمیّت دادن به نسب را مولود نیاز انسان به تعاون و بهره مندى از کمک دیگران دانسته اند و براى اثبات نظرشان به آیات قرآن استشهاد مى کنند:
قرآن کریم شرح حال دو تن از فرستادگان خداى متعال را نقل کرده که یکى از آنها به دلیل نداشتن خویشاوندان از ناتوانى خود خبر داده و گفته است: اى کاش مرا بر منع شما توانى بود(هود، آیه 91).(67)
البته باید متذکر شد نسب شناسى غیر از تعاضد و تعاون اجتماعى است.
اساس جامعه ى جاهلى بر قبایل و قبایل بر عصبیت نهاده شده بود. عصبیت محور وفاق و تعاون درونى قبیله را ایجاد مى کرد. و در واقع پیوند درونى اعضاى قبیله بود که بدون نسب تحقق نمى یافت.(68)
با ظهور اسلام نظام قبیله اى به نظام بزرگ تر مدنى و سیاسى تبدیل شد و اسلام فرهنگ و گفتمان جدیدى در مناسبات و روابط اجتماعى طرح کرد و تعریف جدیدى از نسب ارائه نمود.(69) قرآن در این بازسازى فرهنگى نقش زیادى داشت.(70)

نسب شناسى در دوره ى معاصر

جامعه هاى مسلمان با پشت سر گذاشتن دوره ى کهن و سادگى، به مرور گسترش یافت و پیچیده شد؛ به طورى که مناسبات اجتماعى و روابط افراد قابل کنترل و گزارش نیست. از سوى دیگر، بسط و گسترش روابط انسانى و ازدیاد جمعیت موجب شد که مردم دوره ى جدید کم تر از گذشته به انساب اعتنا کنند؛ حتى شهرنشینان دوره هاى گذشته نیز نسبت به بادیه نشینان چنین بودند؛(71) از این رو، هر چه به عصر جدید نزدیک تر شدند، اختلاط نسب ها از تمایزها بیش تر گردید؛ به طورى که تشخیص اجداد و پدران افراد گاهى بسیار دشوار است. در این دوره که پدیده ى «جهانى شدن» در حال رسوخ و نفوذ در همه ى جوامع است، اختلاط و امتزاج نسل ها، منحصر به یک کشور نیست، بلکه در حال گسترش به همه ى کشورهاست؛ از این رو پیش بینى مى گردد که در آینده روابط و مناسبات سببى جاى گزین ممیزهاى خون و نژاد و روابط نسبى گردد. این وضعیت حتى در دوره ى گسترش اسلام با فتوحات و نضج امپراتورى بزرگ مسلمانان وجود داشت.(72) با اختلاط عرب با عجم نسل «مستعرب جدید» پدید آمد. با فروپاشى خاندان حکومت گزار بنى نصر در 897 قمرى در اندلس و تسلط دولت مسیحى بر آن مناطق، مسلمانان اندلس که عمدتاً سه تیره ى عرب، مختلط و اروپایى بودند، به «داجنین» (مدجّنان) مشهور شدند و با اروپاییان اختلاط بیش ترى پیدا کردند؛ (73) به طورى که بعدها در کشورى مانند فرانسه، «مسلمانان فرانسوى و اسلام فرانسه» اصطلاح رایجى شده بود که گویاى از بین رفتن اصالت عربى آنان است.
به هر حال در زندگى شهرنشینى، به ویژه در دوره ى جدید، حفظ نسب غیر ممکن است؛ از این رو دانش نسب شناسى باید متحوّل گردد و در قالب «ثبت احوال» مدرن با ابزارها و شیوه هاى جدید به ارائه ى هویت فردى یا خانوادگى هرکس بپردازد.
در دوره ى جدید نوع دیگرى از قومیت گرایى عربى رشد یافت که در ناصریسم به اوج خود رسید و زمینه ساز بازگشت به سنن و از جمله انساب عرب بود. آثارى که در این دوره و بر پایه ى ناسیونالیسم عربى منتشر شد، تفاخرات نسبى را ترویج کرد.

تحول علم نسب شناسى

این دانش همانند دیگر علوم بشرى در سده هاى گذشته دست خوش تحولات محتوایى و روشى شده است. این تحولات به شرح زیر است:
1-. تحول از نقل و حفظ به نوشتار و کتابت: در جاهلیت و حتى دوره ى اسلامى، بسیارى از نسّابه ها به جاى تألیف به حفظ و انتقال سینه به سینه مى پرداختند؛(74) ولى به تدریج تألیف ها بیش تر شد و ابن ندیم با اختصاص فصلى به «اخباریین و النسابین» به معرفى این تألیف ها پرداخت.(75) برخى گزارش ها درباره ى بعضى از نسابین دوره هاى جاهلیت و اسلام، حیرت آور است و قدرت فوق العاده ى حافظه آنها در حفظ انساب را نشان مى دهد.(76)
2-. تنظیم قواعد و بنیان ها: فرمان عمر براى تأسیس دیوان و ثبت نسب ها براى طبقه بندى مردم به منظور پرداخت حقوق و مزایا، تحول بزرگى در رشد و گسترش و مهم تر از آن، پى ریزى قواعد این دانش به وجود آورد. پایه هایى که در ملاک هاى گروه بندى مردم در نظر گرفته شد و نوع تقسیم و تفکیک ها، مبانىِ ماندگارى براى پژوهش هاى بعدى نسب شناسان گردید.(77)
3-. در دوره ى جدید، نهاد ثبت احوال جاى دیوان انساب گذشته را گرفت و با آمدن شناسنامه، هویت نگارى افراد به وسیله ى علم انساب، کنار نهاده شد. مى توان گفت نظام هاى اجتماعى امروزى، ضرورتى براى پى گیرى انساب به سبک و روش گذشته نمى بینند.
4-. در دوره ى جدید به نسب شناسى صرفاً به عنوان یک میراث باستانى فرهنگى نگاه مى کنند. البته در بازخوانى مطالب این میراث، روش ها و ابزارهاى کهن هم دگرگون شده است؛ مثلاً از سکه خوانى، کتیبه خوانى و دیگر روش هاى باستان شناسى که در انساب شناسىِ قرون اولیه ى اسلام خبرى نیست، استفاده ى فراوان مى شود. لین پل و زامباور همین مشى را پى گرفتند.
5-. با پیشرفت دانش هاى زیست شناسى، جغرافیاى انسانى و ژنتیک، در دوره ى جدید، سلسله بندى و طبقه بندى انسان ها تغییر یافت. در واقع این علوم بسیارى از دسته بندى هاى قدیم در انساب افراد را نمى پذیرند و مبانى دیگرى طرح کرده اند.(78)

آشنایى با منابع نسب شناسى

از سده ى اول هجرى / هفتم میلادى تاکنون صدها اثر در حوزه ى نسب شناسى مسلمانان تألیف شده است. عبدالغنى نام هاى نسب شناسان عرب از سده ى اول تا چهاردهم هجرى را فهرست کرده است.(79) البته فهرست او کامل و جامع نیست، اما گویاى کثرت تألیفات و فراوانى مؤلفان در این قلمرو است. اولین نسب شناسى را که وى نام برده، عقیل بن ابى طالب (د. 50ق) و آخرین آنها حسین طباطبایى بروجردى (د. 1385ق) است. سترستین فهرست بلندى از آثار نسب شناسى را آورده است.(80)
جواد على هم فصل مطولى را به نسب شناسى اختصاص داده و اطلاعات مفیدى ارائه کرده است.(81) ابن ندیم در الفهرست و ابن خیر در الفهرسة نیز فصل هایى را به اطلاعات مربوط به نسب شناسان اختصاص داده اند. حاجى خلیفه در کشف الظنون ذیل علم الانساب به معرفى کتاب هاى مهمّ مى پردازد.(82) آیت اللَّه سیدشهاب الدین مرعشى کشف الارتیاب را در مقدمه ى لباب الانساب بیهقى نوشت و کارنامه ى نسب شناسان از سده ى اول تا پانزدهم را معرفى کرد. کتاب کشاف الدوریات العربیة، که مقالات عربى را فهرست کرده است، در بخشى به مهم ترین مقالات درباره ى انساب پرداخته است.(83)
سبک و اسلوب و خاستگاه همه ى نسابه ها در کتاب هایشان یکسان نیست. گروهى به نسب شناسى قبایل یا شخصیت ها پرداخته و گروهى دیگر به تألیف منابع عمومى دست زده اند. به منظور تکمیل این مقاله گزیده اى از منابع مهم این علم معرفى مى گردد:

منابع عمومى

الأخبار و الأنساب، ابوجعفر احمدبن یحیى مشهور به بلاذرى.(84)
الأخبار و الأنساب و السیر، ابوالعباس عبداللَّه بن اسحاق.(85)
الإشتقاق، ابوبکر محمدبن حسن ازدى معروف به ابن درید (د. 321ق)، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بیروت. 1991م.
این اثر با این که موسوعه اى از معارف است ولى چون بسیارى از اطلاعات نسب شناسى در آن وجود دارد، در زمره ى کتاب هاى نسب نگارى طبقه بندى شده است.(86)
الأنساب و الأخبار، محمدبن قاسم تمیمى معروف به ابوالحسن نسابه.(87)
أنساب الأشراف، احمدبن یحیى بلاذرى (227 - 279ق).
این کتاب درباره ى انساب پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم، علویان، عباسیان، آل هاشم و امویان است. بخش پایانى کتاب را مفقود دانسته اند.(88) ولى به نظر مى رسد نسخه ى کامل آن در دسترس است. آقایان عالم زاده و سجادى، چاپ هاى مختلف آن را همراه با توصیفى جامع معرفى کرده اند.(89)
بحث مختصر فی أنساب العرب، محمدنبیل القوتلى.(90)
جلد اول این اثر درباره ى قحطان و قضاعه است که نویسنده به جدول بندى انساب و تشجیر آنها پرداخته است.
التشجیر، دَغْفَل بن حنظلةبن زید سدوسى شیبانى (د. 65ق).
عبدالغنى به نقل منابع مختلف از جمله همدانى در الاکلیل(91) و ابن ندیم در الفهرست(92) از آن یاد کرده است.
التعریف بالأنساب، ابوالحسن احمدبن محمد اشعرى یمنى (د. 500 یا 600ق).
این اثر مختصرِ الأنساب سمعانى است و التعریف بالأنساب را زیر عنوان اللباب فی معرفة الأنساب تلخیص کرد.(93)
التعریف فی الأنساب و التنویه لذوى الأحساب، احمدبن محمدبن ابراهیم اشعرى قرطبى (د. 550ق) تصحیح و چاپ سعد عبدالمقصود ظلام.
این اثر به اجداد پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم و دیگر شخصیت هاى عرب پرداخته است. اشعرى گویا کتاب دیگرى در انساب زیر عنوان اللباب فی معرفة الأنساب دارد. زندگى وى توسط سعد عبدالمقصود ظلام در مقدمه آمده است.
تهذیب الأنساب و نهایة الأعقاب، ابوالحسن محمدبن ابى جعفر شیخ شرف العبیدلى معروف به ابى الحسن نسابه (د. 435ق)، تحقیق محمد کاظم محمودى، قم، کتابخانه آیت اللَّه نجفى، 1413ق.
این چاپ به همراه استدراک و تعلیق عبداللَّه الشریف الحسین معروف به ابن طباطبا حسنى نسابه (د. 449ق) است.
جمهرة الأنساب العرب، ابومحمد على بن احمد معروف به ابن حزم اندلسى (384 - 456ق)، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، اسکندریه، دار المعارف، بى تا.
جمهرة النسب،(94) هشام ابومنذربن محمدبن سائب کلبى (د. 204ق).
جزء اول آن دو چاپ مهم دارد یکى به کوشش عبدالستار احمد فرّاج و دوم به کوشش محمود فردوس العظم و مقدمه ى سهیل زکار در دمشق چاپ شده است.
جزء دوم و سوم هم به کوشش محمود فردوس العظم چاپ شده است. این کتاب جایگاه بلندى در نسب شناسى دارد و اولین منبع در این زمینه شناخته شده است. کلبى در واقع مؤسس مکتب عراق در نسب نگارى است.
الحاوى، ابن عبدالسمیع خطیب.
این اثر به سبک مشجر تدوین شده است.(95)
سراج الأنساب، سیداحمدبن محمدبن عبدالرحمن کیاء گیلانى (سده دهم قمرى)، تحقیق سیدمهدى رجائى، قم، کتابخانه آیت اللَّه مرعشى نجفى.
طرفة الأصحاب فی معرفة الأنساب، عمربن یوسف بن رسول، چاپ سترستین (Zettersteen)K. W، دمشق، 1949م / 1369ق.
صلاح الدین منجد مقدمه ى تحلیلى مفیدى بر این اثر نگاشته است.
الکافی فی النسب، محمدبن عبده بن سلیمان معروف به ابن عبده.
او را به ثقه ستوده اند.(96) کتاب هاى دیگر او در زمینه ى نسب شناسى عبارت اند از:
النسب الکبیر، بر اساس کتاب هشام کلبى؛ نسب ولد ابى صفرة الملهب و ولده؛ نسب الاخنس و کتاب نسب کنانة.(97)
کتاب الأنساب، ابوسعید عبدالکریم بن محمد معروف به سمعانى (د. 562ق).
کتاب النسب، ابوعبداللَّه سعیدبن حکم معروف ابن ابى مریم.(98)
کتاب النسب، ابوعبید قاسم ابن سلام (154 - 224ق)، به اهتمام مریم محمد حیز الدرع و مقدمه ى سهیل زکّار، بیروت، دارالفکر، 1989م، چاپ اول.
کتاب النسب، ابوزید عمربن شبّربن عبیدبن ریطة (د. 262ق).(99)
کتاب نوادر أخبار النسب، ابوعبداللَّه الزبیربن ابى بکر بکاربن عبداللَّه بن مصعب (د. 256ق). وى کتاب دیگرى در نسب قریش نوشته است.(100)
کشف الإرتیاب فی ترجمة صاحب لباب الأنساب و الأعقاب و الألقاب، سید شهاب الدین مرعشى نجفى (نسب شناس معاصر)
این اثر به عنوان مقدمه لباب الأنساب بیهقى نگاشته شده و محمدرضا عطایى ترجمه ى فارسى آن را در پایان کتاب مهاجران آل ابوطالب آورده است. مرعشى از دویست تن از دانشمندان مشهور نسب شناس، از قرن اول تا پانزدهم، به ترتیب یاد کرده است. این اثر در واقع فهرستواره و کارنامه اى از نسب شناسى اسلامى است.
لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب، ابوالحسن على بن ابى القاسم بن زید بیهقى معروف به ابن فندق (د. 565ق)، دو جلد، تحقیق سیدمهدى رجائى، مقدمه ى آیت اللَّه نجفى مرعشى، قم، کتابخانه ى آیت اللَّه نجفى، 1400ق.
مقدمه ى آیت اللَّه نجفى داراى این عنوان است: «کشف الارتیاب فی ترجمة صاحب لباب الأنساب و الأعقاب و الألقاب».
لبّ اللباب فی تحریر الأنساب، جلال الدین عبدالرحمن سیوطى، بیروت، دار صادر.
المقتضب من کتاب جمهرة النسب، یاقوت حموى (575 - 626ق)، تحقیق و نشر ناجى حسن.
این اثر خلاصه ى کتاب جمهرة النسب کلبى است.
المؤتلف و المختلف فی النسب، ابوجعفر محمدبن حبیب بن امیةبن عمر.
وى از نسب شناسان بزرگ عرب است و کتاب هاى دیگرى نیز درباره ى نسب عرب تهیه کرد که عبارت اند از:
کتاب النسب؛ العمائر و الربائل فی النسب و کتاب المشجر.
النسب الکبیر، ابوعبداللَّه بن مصعب بن ثایت معروف به مصعب بن عبداللَّه الزبیرى (د. 230ق).
وى غیر از این اثر، کتاب نسب قریش را هم در نسب شناسى تدوین کرد.(101)
النسب الکبیر، ابویقظان (د. 170ق).
وى مورخ و نسب شناس است و آثارى در این زمینه ها دارد. در نسب شناسى، کتاب نسب خندف و اخبارها را نیز تدوین کرده است.(102)
النسب الکبیر، هشام بن محمدبن سائب معروف به هشام کلبى (د. 206ق). وى مورخ و نسب شناس بزرگ عرب است.(103)
نهایة الارب فی معرفة أنساب العرب، ابوالعباس احمد معروف به قلقشندى (د. 821ق)
آثارى درباره ى پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله وسلم
جمهرة أنساب امهات النبى صلى الله علیه وآله وسلم، حسین بن حیدر محبوب هاشمى، مقدمه ى یوسف بن عبدالرحمن مرعشى، مدینه ى منوره، دار البخارى، 1418ق.
النفحة العنبریة فی أنساب خیرالبریة، محمد کاظم بن ابى الفتوح یمانى موسوى (سده نهم)، تحقیق سیدمهدى رجائى، قم، کتابخانه آیت اللَّه نجفى مرعشى، 1419ق / 1377، چاپ اول.
آثارى درباره ى دیگر شخصیت ها
جامع الأنساب، محمدعلى روضاتى.
جلد اول این اثر شامل مشجرات نسب، احوال و آثار تواریخ و مزارات فرزندان امام موسى بن جعفرعلیه السلام است.
کتاب نسبر النمر بن قاسط، علان الشعوبى.
وى یکى از محققان بیت الحکمة رشید و مأمون عباسى است و کتاب دیگرى در نسب تغلب بن وایل نگاشته است(104)
آثارى درباره ى قبایل و خاندان ها
الأصیلی فی أنساب الطالبیین، صفى الدین محمدبن تاج الدین على، معروف به ابن طقطقى (د. 709ق)، تحقیق سیدمهدى رجائى، قم، کتابخانه آیت اللَّه نجفى، 1418ق.
الأکلیل من أخبار الیمن و أنساب حمیر، ابى محمد حسن بن احمدبن یعقوب همدانى (د. 350ق).
او یمنى الاصل است و این اثر را در تاریخ یمن و انساب یمنى در ده جلد نوشته است.
أب انستاس کرملى، جلد هشتم و محب الدین خطیب، جلد دهم و محمدبن على اکوع حوالى، جلد دوم آن را منتشر کردند. اولین چاپ جلد دهم در قاهره، 1368 انجام یافت.
أنساب آل أبی طالب، ابونصر سهل بن عبداللَّه بخارى.
این کتاب در دوره ى ناصر باللَّه (575 - 622ق) نگاشته شده و آقابزرگ از نسخه ى خطى آن در کتابخانه ى حسن صدرالدین یاد کرده است.(105)
أنساب أزد عمان، ابوعبداللَّه بن صالح بن نظّاح.(106)
انساب بنى عبدالمطلب، حسن بن سعید معروف به سکونى.(107)
أنساب قریش و أخبارها، ابوعبداللَّه بن محمدبن حمید معروف به جهمى.(108)
التبیین فی أنساب القرشیین، موفق الدین عبداللَّه بن احمدبن قرامه مقدسى (د. 620ق)، به اهتمام محمد نایف الدلیمى.
بحر الأنساب، منصورالباب الاشهب (د. 578ق)
این اثر در انساب علویان است.(109)
تحفة لب اللباب فی ذکر نسب السادة الأنجاب، سید ضامن بن شدقم حسینى مدنى (سده 11 قمرى)، تحقیق سیدمهدى رجائى، قم، کتابخانه ى آیت اللَّه نجفى، 1418ق.
الجوهر الشفاف فی أنساب السادة الأشراف، عارف احمد عبدالغنى، دو جلد، دمشق، دار کنان، 1997م.
این اثر به نسب شناسى فرزندان امام حسین علیه السلام پرداخته است. نویسنده ابتدا زندگى نامه اى از امام على علیه السلام و امام حسین علیه السلام آورده، سپس به معرفى سادات از شهادت امام تا دوره ى جدید پرداخته و سادات شبه قاره ى هند و فلسطین را در دو فصل مستقل آورده است.
شجره ى خاندان مرعشى، سیدعلى اکبر مرعشى (مورخ معاصر)، تهران، 1365.
الشجرة المبارکة فی أنساب الطالبیة، فخر رازى (د. 606ق)، تحقیق سیدمهدى رجائى، قم، کتابخانه ى آیت اللَّه نجفى 1409ق.
عمدة الطالب فی أنساب آل أبی طالب، جمال الدین احمدبن على الحسینى معروف به ابن عنبر (د. 614ق)، با مقدمه ى محمد صادق آل بحرالعلوم، قم، مؤسسه انصاریان، 1417ق / 1996م.
الفخرى فی أنساب الطالبین، اسماعیل بن حسین بن محمدبن حسین مروزى (577 - بعد از 614ق) با مقدمه ى آیت اللَّه شهاب الدین نجفى مرعشى، و تحقیق سیدمهدى رجائى، قم، کتابخانه آیت اللَّه نجفى مرعشى، 1409ق.
القول الجازم فی نسب بنی هاشم، جمیل ابراهیم حبیب، بغداد، منشورات مکتبة دار الکتب العلمیة، 1987م.
کتاب حذفِ من نسب قریش، مورّج بن عمرو السَدوسی، به اهتمام صلاح الدین المنجد، بیروت، دار الکتاب الجدید، 1976م.
کتاب نسب طیّ، ابوعبدالرحمان هیثم بن عدى الثُعَلى (د. 207ق).
المجدی فی أنساب الطابیین، على بن ابى غنائم عمرى، با مقدمه ى آیت اللَّه مرعشى نجفى با عنوان المجدی فی حیاة صاحب المجدی، تحقیق احمد مهدوى دامغانى، قم، کتابخانه آیت اللَّه مرعشى نجفى، 1409ق.
منتقلة الطالبیة، اسماعیل ابراهیم بن ناصر ابن طباطبا (سده پنجم قمرى)، تحقیق سیدمحمد مهدى خرسان، نجف اشرف، 1969م.
مهاجران آل أبوطالب، (ترجمه ى کتاب المنتقلة الطالبیة)، محمد رضا عطایى، مشهد، بنیاد پژوهش هاى اسلامى، 1372، چاپ اول.
این اثر به ترتیب نام شهرهایى را که نوادگان ابوطالب، پدر امام على علیه السلام، در آن جا پراکنده و ساکن شدند و اسامى افراد را آورده است.
نویسنده کتاب دیگرى با عنوان دیوان الانساب و مجمع الاسماء و الألقاب دارد.(110)
الموسوعة الذهبیة فی أنساب قبائل و اُسَر شبه الجزیرة العربیة، ابراهیم جار اللَّه بن دخنة الشریفى، نه جلد، بى جا، 1998م.
نسب بنی عبد شمس، على بن حسین معروف به ابوالفرج اصفهانى (د. 360ق)(111).
نسب السادة العلویین السوامرة فی دیالى، محمد جاسم حمادى مشهدانى و عبدالرسول سلمان زیدى، بغداد 1994 میلادى.
نسب عرب، عاتق بن غیث البلادى، مکه مکرمه، دار مکه، 1984م، چاپ دوم.
نویسنده از مورخان معاصر است که به انساب، تاریخ و جغرافیاى قبیله هاى عرب پرداخته است.

نسب قریش، المصعب زبیرى.

أ.لیفى بروفنسال آن را به صورت ناقص منتشر کرد.
نسب معد و الیمن الکبیر، هشام بن محمد مشهور به ابن کلبى، سه جلد، تحقیق محمود فردوس العظم، دمشق، بى تا.

خاورشناسان و نسب شناسى

خاورشناسان اسلام شناس مجذوب این دانش بودند و تألیفات زیادى در این باره دارند. کتاب Index Islamicus حدود هزار کتاب و مقاله را که در 50 سال اخیر مستشرقان تألیف و منتشر ساخته اند فهرست کرده است. کارهاى پژوهشى آنها متفاوت است. ترجمه ى آثار نسب شناسى، تصحیح و نشر آنها و نقد و بررسى این دانش، سه نوع کار شناخته شده ى آنهاست.
گاهى آنان نقدهاى جدى به ارکان این دانش دارند؛ مثلاً نسب شناسان، عرب را به دو دسته ى عدنانیان و قحطانیان تقسیم کرده و شاخه هایى زیر مجموعه ى آنها مى آورند. کسانى هم چون دللافید برخى از این زیر مجموعه ها را خیالى و غیر واقعى دانسته و اساساً تقسیم به قحطانى و عدنانى را غیر معقول مى دانند.(112) اینان معتقدند: طبقه بندى انساب، مربوط به دوره ى بعد از عمر و ساخته و پرداخته ى ذهن نسب شناسان براى تمشیت امور اجتماعى بود. برخى مورخان مسلمان، هم چون جواد على، بر بعضى از رهیافت هاى پژوهشى خاورشناسان تأکید دارند. گاهى نیز این گونه طبقه بندى ها و تشجیرها را برگرفته از اسرائیلیات تورات دانسته اند.(113)

پی‌نوشت‌ها:

1-. Genealogy.
2-. غلامرضا ستوده، مرجع شناسى و روش تحقیق در ادبیات فارسى، ص 87 .
3-. حاجى خلیفه، کشف الظنون، ج 1، ص 178.
4-. جواد على، المفصل فی تاریخ العرب، ج 4، ص 414 به بعد.
5-. ر.ک: مقدمه ى سهیل زکار برکتاب النسب ابن سلام، ص 68 - 69، (بررسى ویژگى هاى مناسبات اجتماعى جامعه ى عرب).
6-. محمدتقى اکبرى و دیگران، فرهنگ اصطلاحات علوم و تمدن اسلامى، ص 270.
7-. Ethnology.
8-. دائرةالمعارف فارسى، ج 3، ص 3021.
9-. سیداحمد کیاگیلانى، سراج الانساب، مقدمه، ص 4 - 5.
10-. ابن سلام، کتاب النسب، مقدمه، ص 14.
11-. سیداحمد کیاگیلانى، همان.
12-. ابن سلام، همان، ص 62.
13-. همان، ص 19.
14-. همان، ص 11 - 13.
15-. این کتاب با تحقیق احمد زکى پاشا در قاهره، به سال 1995 منتشر شد.
16-. جواد على، همان، ج 1، ص 466.
17-. همان جا.
18-. همان، ص 470.
19-. سوره ى شورى، آیه ى 23.
20-. ماوردى در الاحکام السلطانیة، ابن فراء در الاحکام السلطانیة، ابن حزم در الجمهرة و قلقشندى در النّهایة بر این عقیده پافشارى دارند.
21-. سنن ابن ماجه، باب نکاح.
22-. صحیح مسلم، تحقیق البانى، باب فضل المدینة.
23-. ابن سلام، همان، ص 23 و براى تفصیل بیش تر ر.ک: مهدى دامغانى، المجدى، مقدمه، ص 48 - 65.
24-. عمربن یوسف بن الرسول، طرفة الاصحاب، مقدمه، ص 14 - 15.
25-. براى تعریف و توضیح این اصطلاحات ر.ک: ابن طباطبا، مهاجران آل ابوطالب، ترجمه ى محمدرضا عطایى، ص 46 - 50؛ مقدمه الاصیلى ابن طقطقى، ص 35 - 40.
26-. ابن طباطبا، همان، ص 42.
27-. ر.ک: ابن طقطقى، الاصیلى، مقدمه، ص 34.
28-. ابن سلام، همان، ص 128 - 132.
29-. براى اطلاع از این مکاتب ر.ک: ابن سلام، همان، ص 23 - 24 و 101 - 122.
30-. مقدمه ى المقتضب من کتاب جمهرة النسب، ص 7.
31-. عناوین برخى از منابع تراجم را حلوجى آورده است: ر.ک: مدخل لدراسة المراجع، عبد الستار الحلوجى، ص 55 - 60.
32-. غلامرضا ستوده در مرجع شناسى نیز آن را ذیل شرح حال ها آورده است.
33-. همان، ص 203.
34-. براى نمونه کتاب فهرست مستند اسامى مشاهیر و مؤلفان، تهران، کتابخانه ملى جمهورى اسلامى ایران، 1373، از این قبیل است.
35-. عبدالحسین زرین کوب، کارنامه ى اسلام، ص 80.
36-. همان.
37-. غلامرضا ستوده، همان، ص 205.
38-. عبدالعزیز دورى، «مکتب تاریخنگارى عراق در قرن سوم هجرى»، ص 90.
39-. همان، ص 91.
40-. همان.
41-. همان، ص 97.
42-. همان، ص 98.
43-. حذف من نسب قریش، مقدمه، ص 5.
44-. غلامرضا ستوده، همان، ص 87.
45-. السید حسن الصدر، تأسیس الشیعة، ص 247.
46-. جواد على، همان، ج 4، ص 414؛ یاقوت حموى، المقتضب من کتاب جمهرة النسب، مقدمه ص 10.
47-. همان، ج 1، ص 467؛ ابن طباطبا، همان، مقدمه، ص 30.
48-. تورات، پیدایش، باب 10، آیه 1.
49-. بلاذرى، فتوح البلدان، ص 630؛ ابن سعد، الطبقات الکبرى، ج 3، ق 1، ص 202.
50-. جواد على، همان، ج 1، ص 470.
51-. الکامل، ج 2، ص 502.
52-. جواد على، همان، ج 1، ص 471.
53-. همان.
54-. همان، ص 473.
55-. همان، ص 472.
56-. ابن سلام، همان، ص 74 - 78.
57-. همان، ص 23 و 78 - 89.
58-. ر.ک: ابن سلام، همان، ص 84 - 87؛ عمربن یوسف بن رسول، همان، ص 7.
59-. ابن سلام، همان، ص 87 - 95؛ سترستین، طرفة الاصحاب، مقدمه، ص 6.
60-. ابن سلام، همان، ص 23.
61-. همان، ص 23؛ درباره ى علل و عوامل دیگر پیدایش و رشد نسب شناسى ر.ک: المجدى، مقدمه، ص 67 - 80.
62-. محمد حسین طباطبایى، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوى همدانى، ج 36، ص 202.
63-. همان، ص 204.
64-. همان، ج 8، ص 141 - 142.
65-. همان، ص 146.
66-. سوره ى حج، آیه ى 78؛ ر.ک: جواد على، همان، ج 1، ص 473.
67-. ابن طباطبا، همان، مقدمه، ص 29 - 30.
68-. ابن سلام، همان، ص 21؛ مقدمه ى ابن خلدون، ج 1، ص 294 - 296.
69-. همان.
70-. ر.ک: سترستین، همان، ص 4 - 5.
71-. جواد على، همان، ج 1، ص 466.
72-. همان، ص 467.
73-. محمدکمال شبانه، «السیاسة الخارجیة لمملکة غرناطة النصریة»، ص 36.
74-. جواد على، همان، ج 1، ص 470.
75-. همان، ص 496.
76-. همان، ص 470.
77-. همان، ص 473.
78-. ر.ک: یسرى الجوهرى، الانسان و سلالاته.
79-. عارف احمد عبدالغنى، الجوهر الشفاف، ج 1، ص 16 - 59.
80-. طرفة الاصحاب، مقدمه، ص 16 - 31.
81-. ر.ک: جواد على، همان، ج 4.
82-. حاجى خلیفه، کشف الظنون، ج 1، ص 178 - 180.
83-. عبدالجبار عبدالرحمن، کشاف الدوریات العربیة، ج 4، ص 330 - 331.
84-. ابن ندیم،الفهرست، ص 125 - 126.
85-. همان، ص 126 - 127.
86-. مقدمه کتاب النسب، ابن سلام، ص 40.
87-.ابن ندیم، همان، ص 127.
88-. همان، ص 40.
89-. تاریخنگارى در اسلام، ص 134 - 135.
90-. مشخصات کتابشناختى: دمشق، دارالبشائر، 1997 میلادى.
91-. الجوهر الشفاف، ج 1، ص 16.
92-. ابن ندیم،همان،ص 102.
93-. تاریخ الأدب العربى، قسم سوم، جزء 5 - 6، ص 409.
94-. براى توصیف جامع از آن ر.ک: تاریخنگارى در اسلام، ص 133 - 134.
95-. مهاجران آل ابوطالب، ص 44.
96-. ابن ندیم،همان، ص 118.
97-. همان.
98-. همان، ص 107.
99-. ابن ندیم،همان،، ص 125.
100-. همان، ص 123.
101-. همان، ص 123.
102-. همان، ص 107.
103-. همان، ص 108 و 110.
104-.ابن ندیم، همان،، ص 118 - 119.
105-. الذریعه، ج 2، ص 377؛ تاریخ الادب العربى، قسم سوم، جزء 5 - 6، ص 413.
106-.ابن ندیم،همان،، ص 120.
107-. همان، ص 120.
108-. همان، ص 124.
109-. تاریخ الأدب العربى، قسم سوم، جزء 5 - 6، ص 409.
110-. همان، ص 66.
111-.ابن ندیم، همان،، ص 127 - 128.
112-. ابن سلام، کتاب النسب، مقدمه، ص 134 - 140.
113-. همان، ص 134 - 140.

منابع:
- آژند، یعقوب، تاریخ نگارى در اسلام (تهران، نشر گستره، 1361)
- ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، (بیروت، دار صادر، 1965م).
- ابن خلدون، مقدمه، ترجمه محمد پروین گنابادى، (تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1359)
- ابن سلام، أبى عبیدقاسم، کتاب النسب، به کوشش مریم محمد خیر الدرع، (بیروت، دارالفکر، 1989م)
- ابن طباطبا، أبو أسماعیل أبراهیم بن ناصر، مهاجران آل أبوطالب، تصحیح محمدمهدى سیدحسن موسوى خرسان، ترجمه محمدرضا عطایى، (مشهد، بنیاد پژوهش هاى اسلامى، 1372)، چاپ اول.
- ابن ندیم، الفهرست، به کوشش رضا تجدد، (تهران، 1349).
- اکبرى، محمدتقى و دیگران، فرهنگ اصلاحات علوم و تمدن اسلامى، (مشهد، بنیاد پژوهش هاى اسلامى، 1372)
- بن رسول، عمربن یوسف، طرفة الاصحاب فی معرفة الأنساب، تحقیق ک. و. سترستین، (بیروت، دارصادر، 1992م).
- جمل اللیل، یوسف بن عبداللَّه، الشجرة الزکیة فی الأنساب و سیر آل البیت النبوة، (الریاض، دارالحارثى، بى تا).
- الجوهرى، یسرى، الإنسان و سلالاته، (قاهره، المعارف، بى تا)
- الحلوجى، عبدالستار، مدخل لدراسة المراجع، (قاهره، دارالثقافة، 1991م)
- حموى، یاقوت المقتضب من کتاب جمهرة النسب، تحقیق ناجى حسن، (بیروت، الدارالعربیة للموسوعات، 1987م)، چاپ اول.
- خلیفه، حاجى، کشف الظنون، (بیروت، دارالکتب العلمیة، 1992م)
- زرین کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، (تهران، شرکت سهامى انتشار، 1348).
- ستوده، غلامرضا، مرجع شناسى و روش تحقیق در ادبیات فارسى، (تهران، سمت، 1375).
- السدوسى، مورّج بن عمرو، کتاب حذف من نسب قریش، به کوشش صلاح الدین المنجد، (بیروت، دارالکتاب الجدید، 1976م)
- شبانه، محمدکمال، «السیاسة الخارجیة لمملکة غرناطة النصریة» مجلة البحث العلمی، ش 50.
- الصدر، السیدحسن، تأسیس الشیعة لعلوم الإسلام، (بیروت، دار الرائد، 1981م).
- طباطبایى، سیدمحمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه ى سیدمحمدباقر موسوى همدانى، (تهران، کانون انتشارات محمدى، 1359)
- عالم زاده، هادى و صادق سجادى، تاریخنگارى در اسلام، (تهران، سمت، 1375)
- عبدالرحمن، عبدالجبار، کشاف الدوریات العربیة، (بى جا، مرکز التوثیق الاعلامى لدول الخلیج، بى تا).
- عبدالغنى، عارف احمد، الجوهر الشفاف فی أنساب السادة الأشراف، دو جلد، (سوریه، دارکنان، 1997م)
- على، جواد، المفصل فی تاریخ العرب قبل الإسلام، (بغداد و بیروت، مکتبة النهضة و دار العلم للملایین، 1980م).
- العمری، على بن ابى الغنائم، المجدى فی أنساب الطالبین، مقدمه ى آیت اللَّه مرعشى نجفى، چاپ اول، (قم، کتابخانه ى آیت اللَّه مرعشى نجفى، 1409ق)
- مرادى، نوراللَّه، مرجع شناسى، (تهران، فرهنگ معاصر،1376)
- مصاحب، غلامحسین(به اهتمام) دائرة المعارف فارسى، (تهران، فرانکلین و امیر کبیر)
منبع مقاله : www.tarikheslam.com